Η θυσία της Εκκλησίας στην Επανάσταση του 1821

Το τελευταίο χρονικό διάστημα οι ενορίτες του Ιερού Ναού της Αγίας Παρασκευής Βαρουσίου δείχνουν διάθεση και δυναμισμό για να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των συμπολιτών με θέματα ουσίας. Με την αμέριστη συμπαράσταση του εφημέριου πατήρ Βασιλείου Σκουλή γίνονται σημαντικά πράγματα για τους ενορίτες. Από την οργάνωση του Κατηχητικού Σχολείου, μέχρι επίκαιρες ομιλίες.
Με μεγάλο ενδιαφέρον στο κατάμεστο πνευματικό κέντρο του Ναού μετά το τέλος της Κυριακάτικης Θείας Λειτουργίας άκουσε την ομιλία του ιατρού Δρ. Θεόδωρου Γκαλέα. «Η προσφορά του Κλήρου στην Ελληνική Επανάσταση του 1821» καθήλωσε τους ακροατές και πραγματικά αξίζει κάποιος να διαβάσει τα όσα είπε ο κ. Γκαλέας:
Ένα από τα ιστορικά γεγονότα που δεινοπαθεί ιδιαίτερα από τις ιδεολογίες είναι η μεγάλη Επανάσταση του Ελληνικού Έθνους του 1821.
Κάποιοι το αντιμετωπίζουν με πνεύμα αμφισβήτησης και διάθεση απορριπτική. Επισημαίνουν προδοσίες και χαρακτηρίζουν προδότες. Ελέγχουν συμπεριφορές και αμφισβητούν προσφορά. Αμφισβητούν και την προφορά του κλήρου στον Αγώνα.
Κάνουμε τα ερωτήματα: Ποιά η συμβολή του κλήρου στην Ανάσταση του Γένους; Στάθηκαν στο πλευρό των ηρώων ή αδιαφόρησαν; Ωφέλησε ή έβλαψε το γένος; Μπορούμε να μιλούμε για αντίδραση ή αδιαφορία; Την απάντηση θα μας δώσουν οι ιστορικές μαρτυρίες, ελέγχοντας τη στάση τους κατά την πορεία προς τον αγώνα και τη διεξαγωγή του
Α. Η Συμμετοχή του Κλήρου στον Αγώνα του 1821
Κορυφαία φυσιογνωμία ο μάρτυς Γρηγόριος Ε΄, ο οποίος ήταν ενήμερος για την επαναστατική κίνηση από τον καιρό που ήταν αυτοεξόριστος στο Άγιον Όρος, όπου συζητούσε για τη Φιλική Εταιρεία με τον αγωνιστή Φαρμάκη το 1818. Γνωστές ήταν οι επαφές του με τους Φιλικούς, τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα και τον Φιλικό Ιω. Παπαρρηγόπουλο. Τις κινήσεις του γνώριζε η Πύλη και τον παρακολουθούσε, ενώ η ρωσική πρεσβεία τού πρότεινε πριν από την έκρηξη της Επανάστασης να τον φυγαδεύσει. Κατηγορήθηκε ότι αφόρισε την Επανάσταση του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Αυτό το έπραξε θέλοντας να προστατέψει τους Έλληνες, ιδίως στην Κωνσταντινούπολη, από τις σφαγές. Τελικά δεν τις απέφυγαν με τα όσα τραγικά ακολούθησαν την αγγελία της Επανάστασης στην Πελοπόννησο.
Την Κυριακή του Πάσχα του 1821 απαγχονίστηκε στην κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, που από τότε παραμένει κλειστή. Μαζί του εκτελέστηκαν οι μητροπολίτες Εφέσου Άνθιμος, Νικομήδειας Αθανάσιος, Αγχιάλου Ευγένιος. Η θυσία του είχε μεγάλη απήχηση στον επαναστατημένο ελληνικό λαό, που εμπνεύστηκε από το θάνατό του.
Τον Απρίλιο του 1821 απαγχονίστηκαν στη Θεσσαλονίκη, μαζί με προκρίτους της πόλης, ο επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος και ο παπα-Γιάννης του Ναού του Αγίου Μηνά. Ο Φιλικός παπα-Μαρκόπουλος, συνελήφθη μεταφέροντας επαναστατικά έγγραφα και μαρτύρησε στη φυλακή του Λευκού Πύργου. Στη Μακεδονία οι ιεράρχες Άνθιμος Γρεβενών, Ιερόθεος Ιερισσού και Αγίου Όρους, Χρύσανθος Σερρών, ο κατόπιν οικουμενικός πατριάρχης Ιγνάτιος Αρδαμερίου , ο Βενιαμίν Κοζάνης, ο Κωνστάντιος Μαρωνείας εκ των άμεσων συνεργατών του Εμμ. Παπά στην Επανάσταση της Χαλκιδικής. Τις επόμενες μέρες μαρτύρησαν και άλλοι αρχιερείς, ανάμεσά τους και ο Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, ο οποίος βρισκόταν τότε στην Κωνσταντινούπολη ως συνοδικός.
Στις 3 Ιουνίου 1821 απαγχονίστηκαν ο λόγιος μητροπολίτης Αδριανουπόλεως Δωρόοθεος Πρώιος, ο Δέρκων, ο Μυριοφύτου και ο Μεσημβρίας. Στις 17 Απριλίου, Κυριακή του θωμά, απαγχονίστηκαν στην Αδριανούπολη ο πρώην οικουμενικός πατριάρχης Κύριλλος ΣΤ΄ με το μοναχικό του ένδυμα, κατόπιν διαταγής του σουλτάνου, και ο μητροπολίτης Σωζοπόλεως Παΐσιος Πρικαίος, αδερφός του πρωτεργάτη του αγώνα στη Σωζόπολη. Στις 7 Ιουλίου 1821 απαγχονίστηκαν και αποκεφαλίστηκαν ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός μαζί με τον Κιτίου Μελέτιο, τον Κυρήνειας Λαυρέντιο, τον Πάφου Χρύσανθο, τον ηγούμενο της Μονής Κύκκου Ιωσήφ και άλλους κατώτερους κληρικούς. Οι απαγχονισμοί τους συνοδεύτηκαν από λεηλασίες και καταστροφές μονών και επισκοπικών μεγάρων.
Β. Τι λένε οι κορυφαίοι αγωνιστές και πρωτεργάτες του 1821 για τον κλήρο
Ο ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ
….. Στα άρματα αδέρφια! Ή να ξεσκλαβωθούμε ή όλοι να πεθάνομε, και βέβαια, καλλίτερο θάνατο δε μπορεί να προτιμήση κάθε χριστιανός και Έλληνας
ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ «…και βρίζουν, οι πουλημένοι εις τους ξένους, και τους παπάδες μας, οπού τους ζυγίζουν άναντρους και απόλεμους. Εμείς τους παπάδες τούς είχαμε μαζί εις κάθε μετερίζι, εις κάθε πόνον και δυστυχίαν. Όχι μόνον διά να βλογάνε τα όπλα τα ιερά, αλλά και αυτοί με ντουφέκι και γιαταγάνι, πολεμώντας ωσάν λεοντάρια. Ντροπή, Έλληνες!» …Αυτός πρωτοκινήθη μ’ολίγους ανθρώπους κι απάντησε την πρώτην ορμήν των Τούρκων αυτός κι ο αγείμνηστος Δεσπότης του Σαλώνιου. Αυτοίνοι κι ο αδελφός του Διάκου κι ο Μπατογιάννης κι ο Καλύβας κι ο αδελφός του Δεσπότη κι άλλοι αξιωματικοί με τους ολίγους τους στρατιώτες, έλιωσαν απάνω εις το γιοφύρι της Αλαμάνας, πολεμώντας με τόσο πλήθος Τούρκων. Κι ο περίφημος γενναίος Διάκος αφού τέλειωσε τον τζεμπιχανέ (τα πολεμοφόδια), καταπληγωμένον και μισοσκοτωμένον τον έλαβαν ζωντανόν οι Τούρκοι και τον παλούκωσαν. Στην θέσιν, που επέθανες εσύ Λεωνίδα, με τους τρακόσιους σου, πέθαναν κι αυτοίνοι διά την θρησκείαν και την Πατρίδα.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ «Σαν μια βροχή ήρθε σε όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας και όλοι, και οι κληρικοί και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι γραμματισμένοι και οι έμποροι, όλοι συμφωνήσαμε στον ίδιο σκοπό και κάναμε την επανάσταση… Η επανάστασις η εδική μας δεν ομοιάζει με καμίαν από όσας γίνονται την σήμερον εις την Ευρώπην. Της Ευρώπης αι επαναστάσεις εναντίον των διοικήσεών τους είναι εμφύλιος πόλεμος· ο εδικός μας πόλεμος ήτο πλέον δίκαιος. Ήτον έθνος με άλλον έθνος». «[…} Έκατσα έως πού εσκαπέτισαν με τα μπαϊράκια τους, οπέ εκατέβηκα κάτου, ήταν μια εκκλησία εις τον δρόμον (η Παναγιά εις το Χρυσοβίτζι) και το καθησιό μου ήτον οπού έκλαιγα την Ελλάς, Παναγιά μου, βοήθησε και τούτην την φοράν τους Έλληνας να εμψυχωθούν- και επήρα ένα δρόμο κατά την Πιάνα […]». «Πλησίον εις τον Ιερέα ήτον ο λαϊκός, καθήμενοι εις ένα σκαμνί, πατριάρχης και τζομπάνης, ναύτης και γραμματισμένος, ιατροί, κλεφτοκαπεταναίοι, προεστοί και έμποροι».
ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΙΑΟΥΛΗΣ Ναύρχος Στη ναυαρχίδα του «Άρης» είχε τοποθετήσει ένα μεγάλο ξύλινο σταυρό, όπου έβαλε να χαράξουν κάθετα «Σταυρού τύπος, εχθροί τρόμος» και οριζόντια, «Σταυρός πιστών στήριγμα».
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ «Βοήθησέ μας, άγιε Σεραφείμ, να διώξουμε του Κιούταγα από την Αθήνα, να γλιτώσουμε τους κλεισμένους χριστιανούς και να κάνουμε τους Τούρκους δεύτερη Αράχοβα, και να σου φέρω χρυσό καντήλι στον τάφο σου και λαμπάδες εκατό ίσα με το κορμί μου και να στολίσω σαν παλάτι το μοναστήρι σου […]».
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ ΑΝΘΙΜΟΣ ΓΑΖΗΣ Διαφωτιστής «Η ημέρα (της Επανάστασης), την οποίαν επιθυμούσιν οι πατέρες μας να την ιδούν, έφθασε … διά να λάμψη πάλιν ο Σταυρός και να λάβη πάλιν η Ελλάς… την ελευθερίαν της… Ό,τι και αν εκάμαμεν ήτο έμπνευσις και έργον της Θείας Προνοίας».
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΟΣ Φιλικός «Την επανάστασιν εκίνησαν και ενεψύχωσαν οι κληρικοί… άνευ των οποίων ο λαός δεν ήθελε κινηθή…».
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΥΨΗΛΑΝΤΗΣ Αρχιστράτηγος «Είναι καιρός… να κρημνίσωμεν από τα νέφη την ημισέληνον και να υψώσωμεν το σημείον, δι᾿ ου πάντοτε νικώμεν, λέγω τον Σταυρόν, και ούτω να εκδικήσωμεν την πατρίδα και την Ορθόδοξον ημών πίστιν από την ασεβή των ασεβών καταφρόνησιν». Σε επιστολή του στον Κολοκοτρώνη τον Ιανουάριο του 1821 ο Υψηλάντης αναφέρει: «Ο πατριάρχης, βιαζόμενος υπό της Πόρτας (Υψηλή Πύλη), σας στέλλει αφοριστικά και Εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρταν. Εσείς όμως να τα θεωρείτε αυτά άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του πατριάρχου». (Ιστορία του Ελλ. Έθνους, τ. ΙΒ΄, σ. 130β).
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ Πρώτος κυβερνήτης «Πρώτα είμαι Έλληνας… γιατί γεννήθηκα σε αυτή τη χώρα.. Είμαι Έλληνας από πατέρα και μητέρα. Είμαι με τη χάρη του Θεού που μου ανέθεσε την κυβέρνησιν αυτού του πτωχού λαού… Είμαι Έλληνας εκ γενετής, από καθαρή αγάπη, από αίσθημα και από θρησκεία». «Εάν ο Θεός μεθ’ ημών, ουδείς καθ’ ημών». «Η χριστιανική θρησκεία εσυντήρησεν εις τους Έλληνας και γλώσσα και πατρίδα και αρχαίας ενδόξους αναμνήσεις και εξαναχάρισεν εις αυτούς την πολιτικήν ύπαρξιν της οποίας είναι στύλος και εδραίωμα».
ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΠΑΓΚΩΣΤΑΣ Πατριάρχης Αλεξανδρείας από την Πάτμο
«Κάτοικοι των νήσων, όσοι μένετε ακόμη υπό τον τουρκικόν ζυγόν, εγερθήτε, λάβετε τα όπλα υπέρ της κοινής ελευθερίας, οι έχοντες καράβια μικρά ή μεγάλα οπλίσατε αυτά και ενωθήτε με τον ελληνικόν στόλον συγκροτούμενον από τας ναυτικάς δυνάμεις των Υδριωτών και Σπετζιωτών και Ψαριανών, και υποσχόμενοι ελευθερίαν όλου του Αιγαίου Πελάγους».
ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ «Ηγαπημένοι μου… Ήτανε φαίνεται από το Θεό γραμμένο ν’ αδράξωμε τ’ άρματα μία ημέρα και να χυθούμε καταπάνου στους τυράννους μας, που τόσα χρόνια ανελεήμονα μας τυραγνεύουν. Τι τη θέλαμε, βρε αδέρφια, αυτή την πολυπικραμένη ζωή, να ζούμε αποκάτω στη σκλαβιά και το σπαθί των Τούρκων να ακονιέται στα κεφάλια μας;
ΦΩΤΑΚΟΣ Πρώτος υπασπιστής και γραμματικός του Κολοκοτρώνη. «Πρώτος ο κλήρος εφάνη εις τον αγώνα με τον σταυρόν και με την σπάθην εις τας χείρας διά να σώση το πλανημένον ποίμνιον και οδηγήση αυτό εις την ελευθερίαν του φυσικώς, πολιτικώς και θρησκευτικώς αυτός εφύλαξε τα γράμματα και την γλώσσαν». «Μόνοι των Έλληνες εφρόντιζαν διά την παιδείαν, η οποία εσυνίστατο εις το να μανθάνουν τα κοινά γράμματα, και ολίγην αριθμητικήν ακανόνιστον. Εν ελλείψει δε διδασκάλου ο ιερεύς εφρόντιζε περί τούτου. Όλα αυτά εγίνοντο εν τω σκότει και προφυλακτά από τους Τούρκους».
ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ Εις το ερώτημα «Πώς πρέπει ο Θεός να τιμάται» η ”Δημοκρατική Κατήχησις” απαντά: «Η παγκόσμια ευταξία κηρύττει την δύναμίν του. όλα είναι ή θαύμα ή ευεργεσία διά τον άνθρωπον. Η προς Θεόν λατρεία πρέπει να είναι το σέβας και η ευχαριστία. η παρ’ αυτώ δε πλέον δεκτή θυσία είναι το ευεργετείν τους πλησίον μας».
Γ. Τι λένε οι ιστορικοί για το ρόλο του κλήρου το 1821
Ο Νίκος Σβορώνος, στο βιβλίο του Το Ελληνικό έθνος – Γένεση και διαμόρφωση του νέου Ελληνισμού, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2004, σέλ. 84-85 λέει: Οι αξιόλογες προσπάθειες της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την εκπαίδευση, η οποία στους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας βρίσκεται αποκλειστικά στα χέρια της, οι αγώνες της για τη διαφύλαξη της Χριστιανικής πίστης και την καθαρότητα της Ορθοδοξίας, τα μέτρα για το σταμάτημα των εξισλαμισμών, αποτελούν θεμελιακή συμβολή για την διατήρηση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Οι Νεομάρτυρες, συχνό φαινόμενο της εποχής, που δέχονται τον μαρτυρικό θάνατο για την Χριστιανική πίστη, είναι συγχρόνως και οι πρώτοι εθνικοί ήρωες του νέου Ελληνισμού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία βρίσκεται επικεφαλής έτσι, των δυνάμεων που οργανώνουν την άμυνα του Ελληνισμού. Εξασφαλίζουν την διατήρησή του μέσα στις δύσκολες συνθήκες της κατάκτησης».
Ο Ακαδημαϊκός Α. Δεσποτόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών αναφέρει: «[…] Επικρίθηκε εντούτοις ο Πατριάρχης και επικρίνεται ακόμη, επειδή έστερξε στον αφορισμό και έστειλε τις νουθετικές εγκυκλίους. Οι επικριτές όμως δεν αναλογίζονται τι θα πάθαινε το Έθνος, αν ο Πατριάρχης τηρούσε αρνητική στάση απέναντι.. στις αξιώσεις του Σουλτάνου. Συμμορφώθηκε τότε ο Πατριάρχης προς την σταθερή παράδοση της Εκκλησίας, που με παρόμοια στάση κατόρθωνε σε ανάλογες κρίσιμες περιστάσεις να σώζει το Γένος. Θα ήταν εντελώς παράλογη και ανεύθυνη διαφορετική απόφαση. Αν δεν γινόταν ο αφορισμός, ήταν σχεδόν βέβαιο, ότι θα εξοντώνονταν εκατοντάδες χιλιάδες ορθοδόξων χριστιανών».
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος «[…] Οσαδήποτε και αν υπήρξαν τα αμαρτήματα πολλών εκ των Πατριαρχών, ουδείς όμως εξ αυτών, ουδείς ωλίσθησεν περί την ακριβή του πατρίου δόγματος και των υπάτων εθνικών συμφερόντων τήρησιν».
Ο Στίβεν Ράνσιμαν, ιστορικός, αναφέρει: «Οι ανθενωτικοί δικαιώθηκαν, διότι μ’ αυτούς “διατηρήθηκε η ακεραιότητα της Εκκλησίας και με αυτήν και η ακεραιότητα του Ελληνικού λαού”».
O Δ. Κόκκινος, ιστορικός στο βιβλίο του Η Ελληνική Επανάστασις γράφει: «Ο Πατριάρχης δεν ήτο προδότης ούτε δειλός. Η ζωή του είναι βίος αυταπαρνήσεως και καλοσύνης• ήταν ζωή ασκητού και γενναίου. Tο γεγονός ότι, παρά τας συστάσεις των φίλων του, να δραπετεύσει και να φύγει, έμεινε στην έδρα του και υπέμεινε τη θυσία και το θάνατο και τον απαγχονισμό, μαρτυρεί τον υπέροχο άνθρωπο και τον άξιο Έλληνα».
Από τις μαρτυρίες Τούρκων ιστορικών ο Μώραλη Μελίκ Μπέη αναφέρει: «Τον λαόν (της Πελοποννήσου) υπεκίνησαν οι έχοντες συμφέροντα και σχέσεις μετά τούτων, οι έμποροι, οι πρόκριτοι, και κυρίως οι μητροπολίται και γενικώς οι ανήκοντες εις τον κλήρον, δηλαδή οι πραγματικοί ηγέται του Έθνους».
Ο δε Ζανί Ζαντέ σημειώνει: «Τα σχέδια ετηρούντο μυστικά μεταξύ του Πατριάρχου των Μητροπολιτών, των Παπάδων, των Δημογερόντων».
Καταλήγοντας θα λέγαμε ότι: Η κύρια αποστολή του κλήρου είναι η πνευματική και υπαρκτική αποκατάσταση του ανθρώπου μέσα στο Σώμα του Χριστού. Η Ορθόδοξη Εκκλησία και μάλιστα η Ελλαδική, πρωτοστατεί σε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες. Γιατί; Διότι βλέπει την ελευθερία ως το φυσικό κλίμα ανάπτυξης του ανθρωπίνου προσώπου. Η ανθρώπινη ελευθερία εντάσσεται στα πλαίσια του θελήματος του Θεού.
Η σημαντικότερη προσφορά της Εκκλησίας στο Έθνος μας ήταν:
Η συμμετοχή του Κλήρου στις ένοπλες εξεγέρσεις και συγκρούσεις και η συμβολή της στη συντήρηση του ελληνορθόδοξου φρονήματος του Γένους και της αγάπης του προς την ελευθερία. Χωρίς αυτές τις προϋποθέσεις δεν θα μπορούσε να υπάρξει Εικοσιένα.
ΧΡ. ΠΑΠ.